دیبـاچـه گردآوری و تألیف این کتاب حاصل علایق شخصی اینجانب، تجارب کاری مرتبط، تدریس این موضوع در سازمان مدیریت صنعتی (با حمایت برادر گرامی¬ام جناب آقای دکتر بهنام فیضآبادی) و عارضه¬یابی سازمان¬های پروژه محور بوده و از آنجایی که رشته تحصیلی بنده مهندسی صنایع و در دوره دکترا، مدیریت پروژه و ساخت بوده است، تلاش نموده¬ام تا این موضوع را با زبانی ساده و برای نخستین بار با رویکردی سیستمی تنظیم و ارایه نمایم. شایسته است که از دوستان گرانقدرم آقایان مهندس کسرا دستجانی فراهانی و حسین تسلیمی که از راهنمایی¬هایشان بهره¬ها جستم و نیز یاران گرانقدری که در سازمان¬ها، بانکها، شرکت¬ها و ارکانی که در کتاب به آنها اشاره شده است و بنده را پذیرفته، راهنمایی و کمک کرده¬اند و ذکر نام همه آنها مقدور نیست، سپاس ویژه داشته باشم. همچنین سپاسگزار زحمات بی¬دریغ اساتید فرزانه و گرانقدرم، به ویژه آقایان دکتر محمد حسین صبحیه، دکتر حامد امام جمعه زاده و دکتر سید نصرالله ابراهیمی می¬باشم، آنها که الگویهای من برای اخلاق، آموزش و پژوهش بوده¬اند. از سرکار خانم فریده اکبرنیا که در ویرایش کتاب متقبل زحمات زیادی شده¬اند و همچنین از برادر گرانقدر جناب آقای مجیدرضا زروئی نصرآباد، مدیر عامل محترم انتشارات فدک ایساتیس که در تهیه و چاپ این کتاب نهایت همکاری را با بنده داشته¬اند، قدردانی می¬نمایم. لازم به ذکر است که نیت اولیه بنده در گردآوری و ابداع این سیستم، نگارش آن در قالب این کتاب نبوده است، بلکه جزوه و دست نوشته¬هایی حاصل از تجاربم بوده است که در دورههای آموزشی در سازمان مدیریت صنعتی و برای کمک به مخاطبینم تنظیم، و برخی گزینه¬های آن نیز از منابع گوناگون و طی چهار سال گردآوری و به آنها تقدیم شده بود. طی این سالها همیشه با استقبال و تشویق مخاطبین روبرو بودم و لذا بر آن شدم این جزوه را کامل و تبدیل به کتاب نمایم، لذا تا آنجایی که مقدور بود و یادم می¬آمد، منابع خود را در بخش مراجع قید نمودهام. نگاه بنده در گردآوری و تدوین این سیستم و کتاب، نگاه توسعه¬ای و آموزشی بوده و صرف نگاه مادی اثر نبوده است، بنابراین اگر بزرگوارانی احساس می¬کنند مطالبی از آنها نقل شده و در بخش مراجع کتاب، ذکر نام آنها از قلم افتاده است، محبت فرمایند از طریق ایمیل به بنده منتقل نمایند. امید است این خدمت ناچیز مورد رضایت درگاه ایزد یکتا و مورد استفاده همکاران گرامیام در طرحها و پروژه¬های این مرز و بوم قرار گیرد.
پیشگفتار
امروزه طراحان، مجریان و سازندگان در سطوح مختلف ساخت و ساز و عمران در کشور، تمامی تلاش خود را جهت بکارگیری صحیح از قوانین به روز انجام میدهند. شناخت قوانین نقش بهسزایی در انطباق محصول نهایی و فرآیند اجرای کار با خواستههای ذینفعان خواهد داشت. فرآیند سلامت، ایمنی و محیط زیست HSE از این مسئله مستثنی نخواهد بود.
بنابر نمونه دلایل زیر، تأمین مالی پروژهها که همانا تأمین و استقراض سرمایه و منابع مالی مورد نیاز برای انجام پروژهها است، از اهمیت ویژهای در کشور ایران برخوردار بوده و از چالشهای اساسی پیش روی سازمانهای پروژه محور میباشد: از یک سو به دلیل اثرات محیط سیاسی و از سوی دیگر تغییرات میزان فروش نفت و قیمت آن، مفروضات قانون بودجه سنواتی همواره دستخوش تغییرات اساسی میشوند. به همین دلیل از منابع مالی دولت در طرحهای عمرانی روز به روز کاسته شده و به تبع آن، تأمین مالی از منابع دولتی همچون گذشته امکانپذیر نخواهد بود. روشها و منابع سنتی تأمین مالی پروژههای بخش خصوصی نیز به مانند گذشته پاسخگوی آنها نمیباشد. بنابراین مجریان و کارفرمایان بخش عمومی، دولتی و خصوصی ناگزیرند به روشهای دیگر تأمین مالی روی آورده و در ساختار تأمین مالی پروژههای خود بازنگری نمایند. برابر برنامههای توسعه اقتصادی ایران و در راستای دستیابی به رشد اقتصادی متوسط سالانه 8 درصد، حجم انبوهی از منابع مالی برای سرمایهگذاری مورد نیاز است. نیاز دست کم ۱۰۰ میلیارد دلار در بخش بالادست و ۸۰ میلیارد دلار در بخش پاییندست صنعت نفت و گاز در برنامه پنج ساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران کشور، نمونهای از میزان منابع مالی لازم میباشد. در سیاستهای کلی برنامه ششم توسعه ابلاغی، بندهایی به این موضوع تاکید دارند. بند 5 مبنی بر "ضرورت گسترش و تعمیق نظام جامع تأمین مالی و ابزارهای آن (بازار پول، بازار سرمایه و بیمهها) با مشارکت اشخاص حقیقی و حقوقی داخلی و خارجی و افزایش سهم مؤثر بازار سرمایه در جهت توسعهی سرمایهگذاری و ثبات و پایداری و کاهش خطرپذیری فعالیتهای تجاری و اقتصادی کشور با تأکید بر ارتقای شفافیت و سلامت نظام مالی"، نمونهای از این تاکیدات میباشد. در بسیاری از پروژههای عمرانی کوچک و متوسط، شاید بتوان با حمایت و اعتبارات دولتی وجوه مورد نیاز را تأمین كرد، اما در پروژههای مهم و استراتژیک بزرگ زیرساختی، امكان تأمین وجوه كامل مورد نیاز، توسط دولت و یا بخشهای عمومی فراهم نبوده و نیاز اساسی برای حضور سرمایهگذاران بخش خصوصی و نیز سرمایهگذاران خارجی محسوس است (نسبت سالانه سرمایهگذاری خارجی به تولید ناخالص داخلی ایران در سالهای اخیر، کمتر از یک درصد بوده است). روش تأمین مالی مشارکت بخش عمومی و خصوصی که از روشهای پرکاربرد تأمین مالی در پروژههای زیرساختی است، در ایران نتوانسته از سهم مناسبی در تأمین مالی اینگونه پروژهها برخوردار باشد. این مغایرت علیرغم تاکید و حمایت از این روش تأمین مالی، در برنامههای توسعه و بودجههای سنواتی دولت و یا بخش عمومی همانند شهرداریها میباشد. سازمان برنامه و بودجه در گزارشات نظارتی، در تشریح دلایل تأخیر پروژههای عمرانی، همواره یکی از دلایل مهم تأخیر در پروژههای عمرانی ملی نسبت به برنامه زمانبندی را، مشكلات تأمین مالی قید كرده است. موارد یاد شده ضرورت تنوع بخشی به ساختار تأمین مالی پروژهها را بیش از پیش نمایان نموده است. اما در کشورمان، به تناسب اهمیت موضوع تأمین مالی پروژهها، دانش عمومی تصمیمگیران ارشد سازمآنهای پروژه محور و به ویژه مدیران پروژهها در این زمینه به اندازه کافی نبوده و عموماً با تکیه بر روشهای سنتی (برای نمونه در پروژهای زیرساختی عموماً به روش تأمین مالی دولتی) و مبتنی بر تجارب قبلی برنامهریزی و پیگیری میشود.
با این نگاه و از آن جایی که منبع جامعی در این موضوع مشاهده نکردم، ضرورت وجود یک راهنمای کاربردی جامع در این حوزه را احساس نمودم.
تأمین مالی پروژه که به اعتقاد اینجانب دارای ویژگیهای یک سیستم باز میباشد، در کنار موضوعاتی همچون سیستم انجام پروژه، از موضوعات استراتژیک در حوزه مدیریت پروژه است که نقش تعیینکنندهای در موفقیت و یا شکست پروژهها داشته و بر سایر جوانب و مؤلفههای فنی، اقتصادی، مالی، بازرگانی و قراردادی پروژهها اثرگذار میباشد.
تصمیمات و ساختار تأمین مالی پروژهها، بسته به مدل حاکمیتی سازمان پروژه، معمولاً در سطح سبد پروژهها، طرحها و پروژهها، و در مرحله خلق و توسعه، و یا نهایتاً حین مراحل آغازین، توسط مالک (و یا کارفرما) و گاها با کمک ذینفعان کلیدی انتخاب و برنامهریزی میشوند.
این کتاب در راستای ارتقای دانش عمومی مدیران و اعضای تیم مدیریت پروژهها، با رویکردی سیستمی و پروژهمحور، به معرفی سیستم ابداعی نگارنده به نام سیستم تأمین مالی پروژه و ارائه گزینههای متنوع برای چهار زیرسیستم بههم مرتبط و یکپارچه آن به شرح زیر، به عنوان راهنمایی عمومی و کاربردی برای برنامهریزی، اجرا و پایش و کنترل تأمین مالی پروژهها، ابداع، تألیف و به خوانندگان گرامی تقدیم میشود:
روش تأمین مالی پروژهها منابع تأمین مالی پروژهها ابزارهای تأمین مالی پروژهها مدیریت ریسک تأمین مالی پروژهها در فصل نخست کتاب، مخاطبین گرامی که شاید با موضوعات مدیریت مالی کمتر سر و کار داشتهاند با مبانی و مفاهیم مدیریت مالی و موضوعات مالی مرتبط با تأمین مالی پروژهها آشنا میشوند.
در فصل دوم، به مفاهیم سرمایهگذاری و تهیه طرح توجیهی پروژهها پرداخته میشود. طرح توجیحی که در مراحل پیدایش و توسعه طرح یا پروژه تهیه میشود مشتمل بر مطالعه بازار، مطالعه امکانسنجی فنی و مطالعه ارزیابی مالی میباشد. مطالعه ارزیابی مالی نیز شامل ارزیابی اقتصادی و ارزیابی تأمین مالی پروژه میباشد. لذا این فصل به ارائه مبانی و تعاریف ارزیابی اقتصادی پروژهها پرداخته و مخاطبین گرامی را با روشهای ارزیابی اقتصادی به تفکیک روشهای غیر تنزیلی و تنزیلی آشنا مینماید. لازم به ذکراست مطالعه ارزیابی مالی بر مبنای سیستم ابداعی نگارنده، موضوع این کتاب میباشد که از فصل سوم به آن پرداخته میشود.
در فصل سوم، انواع روشهای تأمین مالی بر اساس منبع تأمینکننده سرمایه و منبع تضمینکننده بازپرداخت بدهی به عنوان زیرسیستم نخست سیستم تأمین مالی معرفی میشوند.
در فصل چهارم، به عنوان زیرسیستم دوم، منابع تأمین مالی پروژهها به تفکیک بازارهای پول و بازارهای سرمایه و نیز منابع در دسترس داخلی و بینالمللی ارائه میشوند.
در فصل پنجم، بهعنوان زیرسیستم سوم، ابزارهای تأمین مالی قابل انتخاب با تأکید بر بازارهای مالی ایران و به تفکیک بازارهای پول و بازارهای سرمایه و نیز ابزارهای مالی و اعتباری معرفی میشوند.
در فصل ششم، بنا بر اهمیت ابزارهای صکوک به تفصیل، ابزارهای (اوراق) صکوک ارائه و فرآیندهای عملیاتی بهرهگیری از آنها معرفی میشوند.
در فصل هفتم، نیز بنا بر اهمیت روش تأمین مالی پروژهای، روشهای تأمین مالی B.O.T و بیع متقابل و با ارائه مطالعات و تجارب موردی ذیربط در صنعت برق و بخش بالادستی صنعت نفت و گاز توضیح داده میشوند.
در فصل هشتم، بهعنوان زیرسیستم چهارم به مدیریت ریسک تأمین مالی پروژه پرداخته شده است و مخاطبین گرامی با انواع ریسکهای تأمین مالی پروژهها و نیز ساز و کارهای مدیریت آنها و با دو مطالعه موردی مدیریت ریسکهای تأمین مالی پروژههای نیروگاه مستقل (خصوصی) و مدیریت ریسکهای تأمین مالی صادراتی توسط بنگاههای اعتبار صادراتی آشنا خواهند شد.
علیرغم تلاش و دقت بسیار، بیگمان این کتاب عاری از نقص نخواهد بود. لذا از اساتید گرانقدر و خوانندگان گرامی تقاضا دارم نویسنده را از نظرات، پیشنهادها و انتقادهای ارزنده خود از طریق آدرس ایمیل زیر محروم نفرموده، تا امکان بهبود این کتاب در ویرایشهای بعدی فراهم شود.