کتاب سیستم تامین مالی پروژه

دیبـاچـه
گردآوری و تألیف این کتاب حاصل علایق شخصی اینجانب، تجارب کاری مرتبط، تدریس این موضوع در سازمان مدیریت صنعتی (با حمایت برادر گرامی¬ام جناب آقای دکتر بهنام فیض‌آبادی) و عارضه¬یابی سازمان¬های پروژه محور بوده و از آنجایی که رشته تحصیلی بنده مهندسی صنایع و در دوره دکترا، مدیریت پروژه و ساخت بوده است، تلاش نموده¬ام تا این موضوع را با زبانی ساده و برای نخستین بار با رویکردی سیستمی تنظیم و ارایه نمایم.
شایسته است که از دوستان گرانقدرم آقایان مهندس کسرا دستجانی فراهانی و حسین تسلیمی که از راهنمایی¬هایشان بهره¬ها جستم و نیز یاران گرانقدری که در سازمان¬ها، بانک‌ها، شرکت¬ها و ارکانی که در کتاب به آنها اشاره شده است و بنده را پذیرفته، راهنمایی و کمک کرده¬اند و ذکر نام همه آنها مقدور نیست، سپاس ویژه داشته باشم.
همچنین سپاسگزار زحمات بی¬دریغ اساتید فرزانه و گرانقدرم، به ویژه آقایان دکتر محمد حسین صبحیه، دکتر حامد امام جمعه زاده و دکتر سید نصرالله ابراهیمی می¬باشم، آنها که الگوی‌های من برای اخلاق، آموزش و پژوهش بوده¬اند.
از سرکار خانم فریده اکبرنیا که در ویرایش کتاب متقبل زحمات زیادی شده¬اند و همچنین از برادر گرانقدر جناب آقای مجیدرضا زروئی نصرآباد، مدیر عامل محترم انتشارات فدک ایساتیس که در تهیه و چاپ این کتاب نهایت همکاری را با بنده داشته¬اند، قدردانی می¬نمایم.
لازم به ذکر است که نیت اولیه بنده در گردآوری و ابداع این سیستم، نگارش آن در قالب این کتاب نبوده است، بلکه جزوه و دست نوشته¬هایی حاصل از تجاربم بوده است که در دوره‌های آموزشی در سازمان مدیریت صنعتی و برای کمک به مخاطبینم تنظیم، و برخی گزینه¬های آن نیز از منابع گوناگون و طی چهار سال گردآوری و به آنها تقدیم شده بود. طی این سال‌ها همیشه با استقبال و تشویق مخاطبین روبرو بودم و لذا بر آن شدم این جزوه را کامل و تبدیل به کتاب نمایم، لذا تا آنجایی که مقدور بود و یادم می¬آمد، منابع خود را در بخش مراجع قید نموده‌ام.
نگاه بنده در گردآوری و تدوین این سیستم و کتاب، نگاه توسعه¬ای و آموزشی بوده و صرف نگاه مادی اثر نبوده است، بنابراین اگر بزرگوارانی احساس می¬کنند مطالبی از آنها نقل شده و در بخش مراجع کتاب، ذکر نام آنها از قلم افتاده است، محبت فرمایند از طریق ایمیل به بنده منتقل نمایند.
امید است این خدمت ناچیز مورد رضایت درگاه ایزد یکتا و مورد استفاده همکاران گرامی‌ام در طرح‌ها و پروژه¬های این مرز و بوم قرار گیرد.

پیشگفتار
امروزه طراحان، مجریان و سازندگان در سطوح مختلف ساخت و ساز و عمران در کشور، تمامی تلاش خود را جهت بکارگیری صحیح از قوانین به روز انجام می‌دهند. شناخت قوانین نقش به‌سزایی در انطباق محصول نهایی و فرآیند اجرای کار با خواسته‌های ذینفعان خواهد داشت. فرآیند سلامت، ایمنی و محیط زیست HSE از این مسئله مستثنی نخواهد بود.
بنابر نمونه دلایل زیر، تأمین مالی پروژه­ها که همانا تأمین و استقراض سرمایه و منابع مالی مورد نیاز برای انجام پروژه­ها است، از اهمیت ویژه­ای در کشور ایران برخوردار بوده و از چالش‌های اساسی پیش روی سازمان­های پروژه محور می­باشد:
از یک سو به دلیل اثرات محیط سیاسی و از سوی دیگر تغییرات میزان فروش نفت و قیمت آن، مفروضات قانون بودجه سنواتی همواره دستخوش تغییرات اساسی می‌شوند. به همین دلیل از منابع مالی دولت در طرح­های عمرانی روز به روز کاسته شده و به تبع آن، تأمین مالی از منابع دولتی همچون گذشته امکان­پذیر نخواهد بود. روش­ها و منابع سنتی تأمین مالی پروژه‌های بخش خصوصی نیز به مانند گذشته پاسخ­گوی آنها نمی‌باشد. بنابراین مجریان و کارفرمایان بخش عمومی، دولتی و خصوصی ناگزیرند به روش‌های دیگر تأمین مالی روی آورده و در ساختار تأمین مالی پروژه­های خود بازنگری نمایند.
برابر برنامه­های توسعه اقتصادی ایران و در راستای دستیابی به رشد اقتصادی متوسط سالانه 8 درصد، حجم انبوهی از منابع مالی­ برای سرمایه­گذاری مورد نیاز است. نیاز دست کم ۱۰۰ میلیارد دلار در بخش بالادست و ۸۰ میلیارد دلار در بخش پایین‌دست صنعت نفت و گاز در برنامه پنج ساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران کشور، نمونه­ای از میزان منابع مالی لازم می­باشد.
در سیاست­های کلی برنامه­ ششم توسعه ابلاغی، بندهایی به این موضوع تاکید دارند. بند 5 مبنی بر "ضرورت گسترش و تعمیق نظام جامع تأمین مالی و ابزارهای آن (بازار پول، بازار سرمایه و بیمه‌ها) با مشارکت اشخاص حقیقی و حقوقی داخلی و خارجی و افزایش سهم مؤثر بازار سرمایه در جهت توسعه­ی سرمایه­گذاری و ثبات و پایداری و کاهش خطرپذیری فعالیت­های تجاری و اقتصادی کشور با تأکید بر ارتقای شفافیت و سلامت نظام مالی"، نمونه­ای از این تاکیدات می‌باشد.
در بسیاری از پروژه‌های عمرانی کوچک و متوسط، شاید بتوان با حمایت‌ و اعتبارات دولتی وجوه مورد نیاز را تأمین كرد، اما در پروژه‌های مهم و استراتژیک بزرگ زیرساختی، امكان تأمین وجوه كامل مورد نیاز، توسط دولت و یا بخش­های عمومی فراهم نبوده و نیاز اساسی برای حضور سرمایه‌گذاران بخش خصوصی و نیز سرمایه­گذاران خارجی محسوس است (نسبت سالانه سرمایه‌گذاری خارجی به تولید ناخالص داخلی ایران در سال­های اخیر، کمتر از یک درصد بوده است).
روش تأمین مالی مشارکت بخش عمومی و خصوصی که از روش­های پرکاربرد تأمین مالی در پروژه­های زیرساختی است، در ایران نتوانسته از سهم مناسبی در تأمین مالی این­گونه پروژه­ها برخوردار باشد. این مغایرت علیرغم تاکید و حمایت از این روش تأمین مالی، در برنامه­های توسعه و بودجه­های سنواتی دولت و یا بخش عمومی همانند شهرداری­ها می­باشد.
سازمان برنامه و بودجه در گزارشات نظارتی، در تشریح دلایل تأخیر پروژه‌های عمرانی، همواره یکی از دلایل مهم تأخیر در پروژه‌های عمرانی ملی نسبت به برنامه زمان‌بندی را، مشكلات تأمین مالی قید كرده است.
موارد یاد شده ضرورت تنوع بخشی به ساختار تأمین مالی پروژه‌ها را بیش از پیش نمایان نموده است. اما در کشورمان، به تناسب اهمیت موضوع تأمین مالی پروژه‌ها، دانش عمومی تصمیم‌گیران ارشد سازمآنهای پروژه محور و به ویژه مدیران پروژه‌ها در این زمینه به اندازه کافی نبوده و عموماً با تکیه بر روش‌های سنتی (برای نمونه در پروژ‌های زیرساختی عموماً به روش تأمین مالی دولتی) و مبتنی بر تجارب قبلی برنامه‌ریزی و پیگیری می‌شود.
با این نگاه و از آن جایی که منبع جامعی در این موضوع مشاهده نکردم، ضرورت وجود یک راهنمای کاربردی جامع در این حوزه را احساس نمودم.
تأمین مالی پروژه که به اعتقاد اینجانب دارای ویژگی‌های یک سیستم باز می‌باشد، در کنار موضوعاتی همچون سیستم انجام پروژه، از موضوعات استراتژیک در حوزه مدیریت پروژه است که نقش تعیین‌کننده‌ای در موفقیت و یا شکست پروژه‌ها داشته و بر سایر جوانب و مؤلفه‌های فنی، اقتصادی، مالی، بازرگانی و قراردادی پروژه‌ها اثرگذار می‌باشد.
تصمیمات و ساختار تأمین مالی پروژه­ها، بسته به مدل حاکمیتی سازمان پروژه، معمولاً در سطح سبد پروژه­ها، طرح­ها و پروژه­ها، و در مرحله خلق و توسعه، و یا نهایتاً حین مراحل آغازین، توسط مالک (و یا کارفرما) و گاها با کمک ذینفعان کلیدی انتخاب و برنامه‌ریزی می‌شوند.
این کتاب در راستای ارتقای دانش عمومی مدیران و اعضای تیم مدیریت پروژه‌ها، با رویکردی سیستمی و پروژه‌محور، به معرفی سیستم ابداعی نگارنده به نام سیستم تأمین مالی پروژه و ارائه گزینه‌های متنوع برای چهار زیرسیستم به‌هم مرتبط و یکپارچه آن به شرح زیر، به عنوان راهنمایی عمومی و کاربردی برای برنامه‌ریزی، اجرا و پایش و کنترل تأمین مالی پروژه‌ها، ابداع، تألیف و به خوانندگان گرامی تقدیم می‌شود:
روش تأمین مالی پروژه‌ها
منابع تأمین مالی پروژه‌ها
ابزارهای تأمین مالی پروژه‌ها
مدیریت ریسک تأمین مالی پروژه‌ها
در فصل نخست کتاب، مخاطبین گرامی که شاید با موضوعات مدیریت مالی کمتر سر و کار داشته‌اند با مبانی و مفاهیم مدیریت مالی و موضوعات مالی مرتبط با تأمین مالی پروژه‌ها آشنا می‌شوند.
در فصل دوم، به مفاهیم سرمایه‌گذاری و تهیه طرح توجیهی پروژه‌ها پرداخته می‌شود. طرح توجیحی که در مراحل پیدایش و توسعه طرح یا پروژه تهیه می‌شود مشتمل بر مطالعه بازار، مطالعه امکان‌سنجی فنی و مطالعه ارزیابی مالی می‌باشد. مطالعه ارزیابی مالی نیز شامل ارزیابی اقتصادی و ارزیابی تأمین مالی پروژه می‌باشد. لذا این فصل به ارائه مبانی و تعاریف ارزیابی اقتصادی پروژه‌ها پرداخته و مخاطبین گرامی را با روش‌های ارزیابی اقتصادی به تفکیک روش‌های غیر تنزیلی و تنزیلی آشنا می‌نماید. لازم به ذکراست مطالعه ارزیابی مالی بر مبنای سیستم ابداعی نگارنده، موضوع این کتاب می‌باشد که از فصل سوم به آن پرداخته می‌شود.
در فصل سوم، انواع روش‌های تأمین مالی بر اساس منبع تأمین‌‌کننده سرمایه و منبع تضمین‌کننده بازپرداخت بدهی به عنوان زیرسیستم نخست سیستم تأمین مالی معرفی می‌شوند.
در فصل چهارم، به‌ عنوان زیرسیستم دوم، منابع تأمین مالی پروژه‌ها به تفکیک بازارهای پول و بازارهای سرمایه و نیز منابع در دسترس داخلی و بین‌المللی ارائه می‌شوند.
در فصل پنجم، به‌عنوان زیرسیستم سوم، ابزارهای تأمین مالی قابل انتخاب با تأکید بر بازارهای مالی ایران و به تفکیک بازارهای پول و بازارهای سرمایه و نیز ابزارهای مالی و اعتباری معرفی می‌شوند.
در فصل ششم، بنا بر اهمیت ابزارهای صکوک به ‌تفصیل، ابزارهای (اوراق) صکوک ارائه و فرآیندهای عملیاتی بهره‌گیری از آنها معرفی می‌شوند.
در فصل هفتم، نیز بنا بر اهمیت روش تأمین مالی پروژه‌ای، روش‌های تأمین مالی B.O.T و بیع متقابل و با ارائه مطالعات و تجارب موردی ذیربط در صنعت برق و بخش بالادستی صنعت نفت و گاز توضیح داده می‌شوند.
در فصل هشتم، به‌عنوان زیرسیستم چهارم به مدیریت ریسک تأمین مالی پروژه پرداخته ‌شده است و مخاطبین گرامی با انواع ریسک‌های تأمین مالی پروژه‌ها و نیز ساز و کارهای مدیریت آنها و با دو مطالعه موردی مدیریت ریسک‌های تأمین مالی پروژه‌های نیروگاه مستقل (خصوصی) و مدیریت ریسک‌های تأمین مالی صادراتی توسط بنگاه‌های اعتبار صادراتی آشنا خواهند شد.
علیرغم تلاش و دقت بسیار، بی‌گمان این کتاب عاری از نقص نخواهد بود. لذا از اساتید گرانقدر و خوانندگان گرامی تقاضا دارم نویسنده را از نظرات، پیشنهادها و انتقادهای ارزنده خود از طریق آدرس ایمیل زیر محروم نفرموده، تا امکان بهبود این کتاب در ویرایش‌های بعدی فراهم شود.
دکتر داوود جمالی
Davood _ jamali@hotmail.com

فهرست مطالب

فصل 1
مبانی و کلیات 1
1.1 سیستم تأمین مالی پروژه 2
1.1.1 روش تأمین مالی پروژه 3
1.1.2 منابع تأمین مالی پروژه 3
1.1.3 ابزارهای تأمین مالی پروژه 3
1.1.4 مدیریت ریسک تأمین مالی پروژه 3
1.2 سرمایه‌گذاری خارجی 9
1.3 بازارهای مالی 10
1.4 ساختار بازار پول ایران 14
1.4.1 بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران 14
1.4.2 ﺷﻮرای ﭘﻮل و اﻋﺘﺒﺎر 15
1.5 بانک و انواع آن 16
1.6 بانک‌های تخصصی توسعه‌ای در ایران 18
1.6.1 بانک توسعه صادرات ایران 18
1.6.2 بانک صنعت و معدن 19
1.6.3 بانک مسکن 21
1.6.4 بانک کشاورزی 22
1.6.5 بانک توسعه تعاون 23
1.7 بازار بیمه ایران 23
1.8 بازار سرمایه ایران 25
1.8.1 شورای عالی بورس 26
1.8.2 سازمان بورس و اوراق بهادار (سبا) 26
1.8.3 شرکت بورس اوراق بهادار تهران 27
1.8.4 شرکت فرابورس ایران 27
1.8.5 شرکت بورس کالای ایران 30
1.8.6 شرکت بورس انرژی 32
1.8.7 سایر نهادها 32
فصل 2
سرمایه‌گذاری و طرح توجیهی پروژه 37
2.1 سرمایه‌گذاری 38
2.2 مطالعات امکان‌سنجی پروژه 40
2.3 مطالعه ارزیابی مالی پروژه 45
2.3.1 ارزیابی اقتصادی 45
2.3.2 ارزیابی تأمین مالی 46
2.4 مبانی ارزیابی اقتصادی پروژه 46
2.4.1 تعاریف پایه 46
2.4.2 نرخ بازده سرمایه‌گذاری 49
2.4.3 نرخ كمینه مورد انتظار بازگشت سرمایه‌گذاری (هزینه فرصت سرمایه) 50
2.4.4 ریسک‌های سرمایه‌گذاری 52
2.5 روش‌های ارزیابی اقتصادی پروژه‌ها 54
2.5.1 روش‌های غیر تنزیلی 54
2.5.1.1 روش دوره بازگشت سرمایه 54
2.5.1.2 روش میانگین بازده حسابداری 56
2.5.2 روش‌های تنزیلی 58
2.5.2.1 روش ارزش خالص كنونی(NPV) 58
2.5.2.2 روش نرخ بازده داخلی(IRR) 60
2.5.2.3 شاخص سودآوری (PI) 61
2.6 ارزیابی اقتصادی با بهره‌گیری از نرم‌افزار کامفار 63
2.6.1 نرم‌افزار كامفار 64
2.6.2 ورودیهایی نرم‌افزار كامفار 64
2.6.3 خروجیهای نرم‌افزار كامفار 65
2.6.3.1 بررسیهای مالی 65
2.6.3.2 بررسیهای اقتصادی 65
فصل 3
روش‌های تأمین مالی پروژه (زیرسیستم نخست PFS) 67
3.1 مقدمه 67
3.2 انواع روش‌های تأمین مالی بر اساس منبع تأمین‌کننده سرمایه 70
3.2.1 روش‌ تأمین مالی عمومی 70
3.2.2 روش تأمین مالی خصوصی 70
3.2.3 روش تأمین مالی مشارکت عمومی و خصوصی 71
3.3 انواع روش‌های تأمین مالی بر اساس منبع تضمین‌کننده بازپرداخت بدهی 82
3.3.1 تأمین مالی عمومی (دولتی) 82
3.3.2 تأمین مالی شركتی 83
3.3.3 تأمین مالی پروژه‌ای 85
3.4 تأمین مالی ساختاریافته 88
فصل 4
منابع تأمین مالی پروژه (زیر سیستم دوم PFS) 95
4.1 منابع عمده تأمین مالی پروژه‌ها از بازارهای مالی 96
4.2 بازار پول داخلی 97
4.2.1 بانک‌های تجاری 97
4.2.2 بانک‌های تخصصی توسعه‌ای 97
4.2.3 صندوق توسعه ملی 101
4.3 بازار پول بین‌المللی: موسسات مالی بین‌المللی 108
4.3.1 بانک‌های توسعه‌ای چند جانبه (MDB) 108
4.3.2 بانك‌های توسعه منطقه‌ای 119
4.3.3 بانک‌ها و موسسات مالی توسعه‌ای دو جانبه 124
4.3.4 بنگاه‌های تضمین اعتبار صادرات (ECA) 126
4.4 سازمان سرمایه‌گذاری و کمک‌های اقتصادی و فنی ایران 139
4.4.1 مراحل اعطا و استفاده از تسهیلات تأمین مالی (فاینانس) 144
4.5 منابع تأمین مالی پروژه‌ها از بازارهای سرمایه 150
4.5.1 بازار سرمایه داخلی 151
4.5.2 بازار سرمایه بین‌المللی 159
4.6 منابع تأمین مالی مناسب برای انواع روش‌های تأمین مالی در ایران 159
4.6.1 روش تأمین مالی عمومی/کشوری 159
4.6.2 روش‌های تأمین مالی شركتی 160
4.6.3 نمونه منابع روش تأمین مالی پروژه‌ای 161
فصل 5
ابزارهای تأمین مالی پروژه (زیر سیستم سوم PFS) 161
5.1 ابزارهای تأمین مالی پروژه‌ها 162
5.2 ابزارهای مالی بازار پول 163
5.2.1 ابزارهای سرمایه 163
5.2.2 ابزارهای بدهی 164
5.3 ابزارهای مالی بازار سرمایه 174
5.3.1 ابزارهای سرمایه 174
5.3.2 ابزارهای بدهی 183
5.4 ابزارهای اعتباری 194
5.4.1 اوراق مشتقه 194
فصل 6
ابزار تأمین مالی صکوک 209
6.1 مقدمه 210
6.2 تعریف و تاریخچه صکوک 210
6.3 انواع صکوک 213
6.3.1 ابزارهای غیر انتفاعی 214
6.3.1.1 اوراق قرض‌الحسنه 214
6.3.1.2 اوراق وقف 216
6.3.2 ابزارهای انتفاعی 217
6.3.2.1 اوراق اجاره 217
6.3.2.2 اوراق مرابحه 222
6.3.2.3 اوراق استصناع (سفارش ساخت) 228
6.3.2.4 اوراق سَلَف 232
6.3.2.5 اوراق جعاله 235
6.3.2.6 اوراق منفعت 238
6.3.2.7 اوراق مشارکت 239
6.3.2.8 اوراق مضاربه 241
6.3.2.9 اوراق مزارعه 242
6.3.2.10 اوراق مساقات 243
6.4 ارکان انتشار صکوک 243
6.4.1 بانی 243
6.4.2 نهاد واسط 244
6.4.3 عامل فروش 245
6.4.4 عامل پرداخت 246
6.4.5 متعهد پذیره‌نویس 247
6.4.6 دارنده اوراق 247
6.4.7 بازارگردان 248
6.4.8 ضامن 248
6.4.9 شرکت تأمین سرمایه 249
6.4.10 امین (شرکت مدیریت دارایی مرکزی) 249
فصل 7
تأمین مالی پروژه‌ای 251
7.1 تأمین مالی پروژه‌ای 252
7.2 ویژگی‌های تأمین مالی پروژه‌ای 254
7.3 ساختار قراردادی روش تأمین مالی پروژه‌ای 258
7.4 موافقت‌نامه سرمایه‌گذاری پروژه (قرارداد مشارکت بخش عمومی و خصوصی) 259
7.5 گردش کار تأمین مالی پروژه‌ای در مشارکت بخش عمومی و خصوصی 263
7.6 انواع روش‌های تأمین مالی پروژه‌ای در ایران 266
7.6.1 روش ساخت، بهره‌برداری و واگذاری (B.O.T) 266
7.6.1.1 انواع روش‌های B.O.T 267
7.6.1.2 مفاد موافقت‌نامه 271
7.6.1.3 بکارگیری روش BOT در صنعت برق ایران 282
7.6.2 روش بیع متقابل (Buy Back) 287
7.6.2.1 مبانی و تعاریف توسعه میادین نفت و گاز در ایران 287
7.6.2.2 انواع قراردادهای بالادستی صنعت نفت و گاز 291
7.6.2.3 قراردادهای بیع متقابل 294
7.6.2.3 مدل جدید قراردادهای نفتی ایران 301
فصل 8
مدیریت ریسک تأمین مالی پروژه (زیرسیستم چهارم PFS) 307
8.1 مقدمه 308
8.2 عدم قطعیت و ریسک 308
8.3 مدیریت ریسک تأمین مالی پروژه 309
8.4 دسته‌بندی ریسک‌های تأمین مالی پروژه 310
8.5 ریسک‌های تأمین مالی پروژه‌ها بر اساس مراحل چرخه عمر پروژه 312
8.6 مطالعه موردی 1- تحلیل ریسک‌های تأمین مالی پروژه‌ای در پروژه‌های نیروگاهی مستقل 313
8.6.1 ریسک‌های تجاری 313
8.6.1.1 ریسک‌های فنی 313
8.6.1.2 ریسک‌های بازار 322
8.6.1.3 ریسک‌های مالی 323
8.6.1.4 ریسک‌های زیست محیطی 325
8.6.2 ریسک‌های غیرتجاری 325
8.6.2.1 ریسك‌های کشوری 325
8.6.2.2 ریسک‌های فورس ماژور 329
8.7 استراتژی‌های مدیریت ریسک‌های تأمین مالی پروژه‌های بین‌المللی 329
8.7.1 ابزارهای تضمینی در مدیریت ریسک‌های تجاری پروژه‌ها 331
8.7‌.‌2 ابزارهای تضمینی در مدیریت ریسک‌های غیرتجاری پروژه‌ها 332
8.8 مطالعه موردی 2- مدیریت ریسک‌های تأمین مالی صادراتی 333
8.9 صندوق ضمانت صادرات ایران 333
8.10 اعتبارسنجی 335
8.10.1 اعتبارسنجی خریداران خارجی 335
8.10.2 اعتبارسنجی شرکت‌های داخلی صادرکننده 335
8.11 بیمه‌نامه‌ها 335
8.11.1 بیمه‌نامه کوتاه مدت 335
8.11.2 بیمه‌نامه میان و بلند مدت 338
8.12 ضمانت‌نامه‌های صادراتی 339
8.12.1 ضمانت‌نامه اعتبار بانکی (ریالی و ارزی) 339
8.12.2 ضمانت‌نامه اعتبار تولیدی (ریالی و ارزی) 340
8.12.3 انواع ضمانت‌نامه‌های بانکی 340
8.12.4 ضمانت‌نامه گمرکی 340
8.13 مدیریت ریسک 341
8.14 ساز و کارهای بیمه‌ای مدیریت ریسک‌های فنی 342
8.14.1 بیمه مهندسی 343
8.14.2 بیمه‌نامه اتکایی 344
8.15 سازمان‌های رتبه‌سنجی ریسک‌های اعتباری بین‌المللی 345
8.15.1 Standard & Poor’s (S&P) 346
8.15.2 Moody’s 347
8.15.3 Fitch Ratings 347
مراجع 349