کتاب ارزیابی اقتصادی اثرات توسعه بر محیط زیست

مقدمه
از نخستین سال‌های دهه 1970 زمزمه بحران‌های زیست محیطی در نشست‌های جهانی به گوش رسید. در این سالها برخی از آگاهان و اندیشمندانی که از تبعات روند شتاب آلود توسعه صنعتی اطلاع داشتند، به جهان در زمینه رویه موجود هشدار دادند. در این دوران کنفرانس استکهلم نقطه آغازی بر پیگیریهای مجدانه پیرامون «ایمنی حیات» شمرده شد و بعدها دیدار سران جهان در وین و مونترال و سپس «اجلاس زمین» در ریو، مهر تاییدی بر اهمیت روزافزون مسئله محیط زیست در بستر مخرب توسعه صنعتی نهاد. تا قبل از سال 1992 تقابل اقتصاد و محیط زیست بشدت خودنمایی میکرد. افرادی که دیدگاه اقتصادی مبتنی بر توسعه داشتند، محیط زیست را به‌عنوان یک موضوع هزینه‌ بر مینگریستند‌. فعالان محیط زیست اعتقاد داشتند که اقتصاد و توسعه، مخرب محیط زیست است و فعالان اقتصادی هم به محیط زیست به‌عنوان یک مانع بر سر راه خود مینگریستند‌. در این بین نه تنها دهه 1980 به گرم ترین دهه سده بیستم مشهور شد که شکاف عظیمی نیز در لایه ازن بر همگان مکشوف شد.
در سال 1992 با برگزاری کنفرانس دوجانبه‌ای موسوم به اجلاس زمین بحث توسعه پایدار هر چه بیشتر در مجامع علمی طرح شد. یکی از فواید این اجلاس نزدیک شدن نگاه متفکران اقتصادی و زیست‌محیطی به یکدیگر بود‌. در آن زمان صاحبنظران به این نتیجه رسیدند که در بحث توسعه پایدار نه تنها اقتصاد و محیط زیست در تقابل هم نیستند بلکه مکمل و هم‌راستا با هم هستند‌. شرایط اقتصادی مطلوب میتواند با شاخص‌های زیست‌محیطی ارتقا یابد و از سوی دیگر زمانی شاخصهای زیست محیطی افزایش مییابد که رشد اقتصادی افزایش یابد. لذا اقتصاد و محیط زیست در نظام توسعه پایدار لازم و ملزوم یکدیگر و به نوعی مکمل یکدیگر تلقی شدند. اگرچه، تعلل در اجرای مفاد معاهدات و تامل در باب مخاطرات زیست محیطی که مرزبندی جهان صنعتی و غیرصنعتی را به هم میزد و جهان را یکپارچه در معرض آسیب‌های محیطی قرار میداد، به جایی رسید که اجلاس سازمان ملل در سال 2005 از «توسعه پایدار» و «توسعه اقتصادی» به منزله«ستون‌های دوگانه و به هم پیوسته» یاد کرد.
علیرغم تصویب پروتکل کیوتو اما روایت‌های آماری همچنان فاجعه بار بود، و از نقض عهد قدرت‌های صنعتی حکایت داشت. در شرایطی که ایالات متحده از تصویب و تایید پروتکل کیوتو پرهیز میکرد،گروهی از افزایش 4 درجه‌ای دمای زمین تا سال 2030 خبر دادند که تنها 10 میلیون سال قبل از این تجربه شده بود. بر اساس پیمان کیوتو قرار بود کشورهای صنعتی که بیشترین گازهای گلخانه‌ای را تولید میکردند تولیدات خود را از سال 2008 تا 2012 سالانه 5 درصد کاهش دهند. اما واقعیت ها تحقق این هدف را نشان نمیداد.
مروری بر عملكرد بسیاری از متولیان محیط‌زیست در جهان در چند دهه گذشته از این واقعیت حكایت دارد كه تا کنون، تمركز، جهت‌گیریها و سیاست‌های حفاظت از محیط‌زیست، بیشتر بر اعمال سیاست‌های قانونی و منعی بوده و كمتر از رویكردهای اقتصادی استفاده شده است. اكنون این موضوع كه منابع محیط‌زیستی در ردیف سایر منابع كمیاب قرار دارند، و اینکه در استفاده از این‌گونه منابع، باید عقلانیت اقتصادی رعایت شود اصل پذیرفته شده تلقی میگردد.‌ زیرا در غیر این صورت اصل استفاده بهینه از منابع رعایت نخواهد شد. بنابراین، منطق اقتصادی حكم میكند كه اگر از عامل تولید استفاده کردیم میبایست سهمی را كه متناسب با ارزش تولید آن است به آن عامل بپردازیم. بنابراین ابزارهای اقتصادی میتوانند عقلانیت اقتصادی را در بهره‌برداری از منابع طبیعی و محیط‌زیستی حاكم كنند. عدم برخورداری روش‌های كیفی ارزیابی از اثر بخشی لازم، موجب شده كه در چنددهه اخیر در کشورها تمایلبه كمی سازی ارزیابی اثرات توسعه بر محیط زیست در جهان فزونی یابد.
در ایران این مقوله بیشتر از طریق وضع قوانین و تدوین استانداردها دنبال شده و كمتر از ابزارهای اقتصادی و سازوکارهای بازار برای تخصیص منابع و حفاظت از محیط‌زیست استفاده میشد، اگرچه تمایل به کمی کردن در سال‌های اخیر رو به افزایش بوده است. تجربه توسعه اقتصادی در ایران مبین این واقعیت است كه در امور تولیدی و سرمایه‌گذاری با توجه به سهم دولت در فعالیتهای اقتصادی نقش دولت تعیین‌كننده است. در صورتیکه در بسیاری از موارد، دولت خود، به منظور رفع نیازهای جامعه به تولید كالاهایی مبادرت میورزد كه در فرایند تولید آنها رعایت استانداردهای محیط‌زیستی نمیشود.
اگر بحث محیط زیست در اقتصاد کشور بصورت جدی در برنامه ریزی ها مد نظر قرار نگیرد، اثرات زیان‌باری در بلند مدت هم بر محیط زیست و هم توسعه پایدار کشور وارد خواهد شد‌. از مهم‌ترین رکن توسعه پایدار محیط اجتماعی است. بر این اساس هر قدر میزان کیفیت محیط زیست تقلیل یاید به همان میزان شاخصهای اجتماعی کاهش مییابد و بالعکس هر چه شاخص اجتماعی و فرهنگ کشور ارتقاع یابد به همان میزان نگاه جامعه به محیط زیست بهتر و آگاهانه‌تر خواهد شد‌.
در ایران متاسفانه اضلاع توسعه پایدار همزمان با یکدیگر در حرکت نیستند‌. بر این اساس اگر بنگاه‌های اقتصادی یا بخش‌های خدماتی در محیط زیست سرمایه‌گذاری کنند، بازهم به نوعی یک نگاه هزینه‌ای به مسائل زیست‌محیطی دارند و این موضوع را که محیط زیست تا چه حد میتواند در اقتصادشان تاثیر‌گذار باشد را کمتر در نظر میگیرند؛ از اینرو، کاهش هزینه‌ها یکی از پارامتر‌هایی است که میتوان در رعایت نکات زیست‌محیطی به آن نگاه کرد. پیگیری الزامات و ملاحظات زیست‌محیطی در یک نگاه اقتصادی کاهش هزینه را به‌همراه خواهد داشت و این یک نگاه اقتصادی است‌. تا زمانی که هزینه -منفعت را در فعالیت‌های زیست‌محیطی محاسبه نکنیم نگاه توسعه پایدار افزایش پیدا نخواهد کرد. از اینرو در نگاه توسعه پایدار باید هزینه -منفعت محاسبه و هر سه ضلع اقتصاد، اجتماع و محیط زیست توامان در هزینه منفعت مورد توجه قرار گیرند‌.
مقدمه
یکی از عوامل مهم و تأثیر‌گذار در تصمیم گیری در زمینه توسعه، و اجرای پروژه‌های ملی و بین المللی، استفاده از نتایج تجربی مبتنی بر تكنیك‌های ارزش گذاری زیست محیطی است. با بسط و کاملتر شدن تدریجی روش‌های ارزیابی، امکان تصمیم گیری بهتر و هزینه‌های فرصت ازدست رفته (به جهت عدم اتخاذ تصمیم مناسب تر برای جامعه) کاهش مییابد (باستانی فر و گوگردچیان، 1383). در این ارتباط، به منظور سرعت‌دهی و رشد کمی و کیفی مدل‌های اقتصادی- زیست محیطی ، بانک اطلاعات ارزیابی منابع محیط زیست طراحی شده اند. چنانچه در سال 2005 در نروژ حدود 1226 طرح مهم در بانک اطلاعات ارزیابی منابع محیط زیست این کشور ثبت شده است. در این میان در 695 طرح از روش ارزیابی مشروط، در 229 طرح از روش هزینه سفر، و در 402 طرح از روش‌های دیگر استفاده شده است. در این بخش برخی از این مطالعات تجربی انجام شده در نقاط مختلف جهان گلچین شده اند که بر مبنای روش‌های "ارزیابی کاربردی انتخابی" و "کاربردی متداول" که در بخش قبل توضیح داده شد (به ترتیب در فصل‌های 4 و 5) انجام گرفته اند. این تحقیقات میتوانند راهنمایی برای بسیاری از مطالعات تجربی در ایران باشد که در نظر دارند با استفاده از روش‌های علمی به ارزیابی زیست محیطی بپردازند. از اینرو در این بخش تلاش شده تا بصورت مبسوط به بررسی برخی مطالعات تجربی در دنیا پرداخته شده است.
بر این اساس، مطالعه اول تغییرات در ارزش تولید شیر، کود و چوب سوخت برای ارزیابی مدیریت آبخیزداری و پروژه توسعه جنگلی نپال را بحث میکند. مورد دوم، شیوه‌های منتخب مدیریت جنگل‌های حرّا را در خلیج بینتونی اندونزی ارزیابی میکند که بر اساس تغییر در بهره‌وری فعالیتهای جنگل حرا شامل جنگل داری، ماهیگیری، شکار،کشاورزی، بعلاوه فواید ناشی از کنترل فرسایش و تنوع زیستی است. استفاده از روش هزینه بیماری جهت تخمین هزینه‌های بهداشت و سلامت آلودگی هوا در جاکارتای اندونزی در مطالعه سوم توضیح داده میشود. مطالعه چهارم، با استفاده ازترکیب روش‌های هزینه‌های بازدارنده، هزینه‌های جانشینی و هزینه‌های فرصت،فواید ناشی از یک پروژه حفاظت خاک در منطقه لوس پلاتوی رودخانه زرد چین را برآورد میکند.
مطالعه پنجم کارایی هزینه چند روش دفع فاضلاب را برای یک طرح ژئوترمال (دمای زمین) پیشنهادی در فیلیپین مقایسه میکند. روش هزینه- فایده و استفاده از روش ارزیابی مشروط (CVM) در یک کشور در حال توسعه در مطالعه موردی ششم ارائه شده است که ارزش‌های احداث یک پارک ملی در ماداگاسکار را برای ساکنین محلی و گردشگران خارجی بررسی میکند. مطالعه تجربی هفتم، موازنه بین فعالیت‌های اقتصادی و اکولوژیکی در یک پارک ساحلی در جزایر واقع در دریای کاراییب را بررسی و بیان ساده‌ای از روش ارزیابی مشروط را ارائه میدهد. مطالعه موردی آخر نیز، بر فرآیند تنظیم اولویت‌ها برای سرمایه گذاری در ابزارهای کنترل آلودگی هوا در اروپای مرکزی و شرقی تأکید دارد.

فهرست مطالب
بخش اول
فصل 1 توسعه پایدار، محیط زیست و اهمیت روش‌های ارزیابی 3
1.1 مراحل سیستماتیک پروژه 13
فصل 2 ارزیابی اثرات زیست محیطی، تنظیم اولویت‌ها 15
2.1 مفهوم ارزیابی زیست‌محیطی 16
2.2 نمونه‌هایی از ارزیابی اثرات پروژه‌های توسعه‌ایی 20
2.3 خلاصه فصل 27
فصل 3 محاسبه و ارزیابی اقتصادی اثرات زیست‌محیطی-مبانی تئوریک و کاربردهای عملی آن 29
3.1 اقتصاد رفاه نئوکلاسیکی 31
3.2 کاربردهای عملی 36
3.3 معیارهای ارزیابی پروژه 46
فصل 4 تکنیک‌های متداول کاربردی و قابل اجرا برای ارزیابی اثرات زیست محیطی 51
4.1 تكنیك‌هایی که از قیمت‌های بازار برای ارزیابی اثرات زیست‌محیطی
استفاده میکنند 53
4.2 تغییرات در بهره‌وری 54
4.3 هزینه‌های فرسایش خاک در مطالعه موردی جاوا 57
4.4 روش هزینه بیماری 60
4.5 هزینه فرصت 65
4.6 تكنیك‌های ارزیابی هزینه‌ها با استفاده از قیمت‌های بالقوه یا واقعی بازار 67
4.7 تجزیه و تحلیل کارایی و اثر بخشی هزینه (هزینه مؤثر)
4.8 هزینه‌های پیشگیری 71
4.9 هزینه‌های جایگزینی 73
4.10 هزینه‌های جابه‌جایی و انتقال 74
4.11 پروژه‌های سایه 76
4.12 انتخاب یک تکنیک 77
فصل 5 گزیده هایی ازتکنیک‌های کاربردی برای ارزیابی اثرات زیست محیطی 79
5.1 تكنیك‌های استفاده کننده از قیمت‌های بازار جایگزین 80
5.2 هزینه سفر 81
5.3 کالاهای قیمت‌گذاری شده در بازار (بازاری)، بعنوان جانشین‌هایی جهت ارزیابی کالاهای زیست محیطی 85
5.4 روش‌های ارزیابی مشروط 90
5.5 آزمون " بردار-یا- بگذار و برو" 98
5.6 بازیهای جایگزینی 99
5.7 گزینه فاقد هزینه 99
5.8 تکنیک دلفی 100
5.9 محدودیت‌های روش ارزش‌گذاری مشروط 101
5.10 انتخاب یک تکنیک 104
فصل 6 روش‌های بالقوه کاربردی و اجرایی ارزیابی اثرات زیست محیطی 107
6.1 روش‌های مبتنی بر قیمت گذاری لذت 109
6.2 مدل‌ها و متغیرهای کلان اقتصادی 118
6.3 حقوق مالکیت و واگذاری زمین در آمازون برزیل 131
فصل 7 محدودیت‌های ارزیابی اقتصادی اثرات زیست محیطی 133
7.1 توزیع درآمد 134
7.2 عدالت و برابری بین نسلی 136
7.3 ریسک و عدم اطمینان 138
7.4 برگشت ناپذیری 140
7.5 ارزش تنوع زیستی 143
7.6 ارزش گذاری زندگی انسان 145
7.7 نظریه انجام تغییرات تدریجی از طریق ترکیب تغییرات کوچک متعدد در بلند مدت 147
7.8 منابع زیبایی شناسی، فرهنگی و تاریخی 147
7.9 خلاصه 148
بخش دوم مطالعات تجربی 151
مطالعه 1 پروژه توسعه جنگل هیل در نپال 153
1.1 معرفی پروژه 154
1.2 استفاده از زمین در حالت بدون پروژه: برنامه‌ریزی 155
1.3 کاربرد برنامه ریزی شده زمین در حالت انجام پروژه 156
1.4 ارزیابی فواید 157
1.5 تعیین ارزش‌های کاربردی زمین 158
1.6 ارزش زمین در حالت انجام پروژه 161
1.7 تحلیل 161
مطالعه 2 ارزیابی جنگل حرا در خلیج بینتونی، ایریان جایا، اندونزی 163
مطالعه 3 تخمین اثر بهداشت و سلامت آلودگی هوا: روش بررسی و کاربرد آن در جاکارتا 173
3.1 کاربرد روش فوق برای جاکارتا 174
3.2 مرگ و میر 176
3.3 بیماری 176
3.4 ارزیابی اقتصادی اثرات سلامت 179
مطالعه 4 فواید و هزینه‌های حفاظت خاک در لوئس پلاتوی چین 181
4.1 اثرات پایین دست رسوب 182
4.2 مزایای اقتصادی پایین دست پروژه 183
4.3 تخمین ارزش اقتصادی کاهش رسوب 184
مطالعه 5 نیروگاه حرارتی تونگونان در لیت فیلیپین 187
5.1 سوابق و اطلاعات پایه 188
مطالعه 6 فواید و هزینه‌های ایجاد یک پارک ملی در ماداگاسکار 199
6.1 هزینه‌ها برای روستاییان محلی 200
6.2 فواید حاصله برای گردشگران بین المللی 201
6.2 مقایسه نتایج 203
مطالعه 7 تحلیل بوم شناختی و اقتصادی پارک دریایی بونایر 205
7.1 محیط اقتصادی- اجتماعی و فیزیکی بونایر 206
7.2 فواید و هزینه‌های اکولوژیکی پارک دریایی بونایر 207
7.3 کمی کردن فواید و هزینه‌های اقتصادی مرتبط با پارک دریایی بونایر 209
7.4 حفاظت از فواید اقتصادی در بونایر 211
7.5 هزینه‌های حفاظت 211
7.6 تمایل به پرداخت برای پارک دریایی بونایر 212
7.7 نتیجه‌گیری 213
7.8 ارزیابی گزینه‌های جایگزین 213
مطالعه 8 تنظیم اولویت‌های زیست محیطی در اروپای شرقی و مرکزی 217
8.1 تعریف معیارها 218
8.2 هزینه‌های سلامت 218
8.3 هزینه‌های بهره‌وری 219
8.4 افت کیفیت زیست محیطی 219
8.5 تعیین مشکلات حاد 219
8.6 تشخیص مؤثرترین روش برای دستیابی به اهداف زیست محیطی 220
8.7 شناسایی و تعریف دقیق مشکلات زیست محیطی 221
8.8 جستجو برای تدابیر رفع‌کننده همزمان چند مشکل 221
8.9 تاکید و تمرکز بر پیشگیری 221
8.10 توجه اولیه به سیاست‌های اقتصادی 221
8.11 یادآوری اهمیت موضوع؛ نسبت افزایشی فایده‌ها به هزینه‌ها 222
منابع فارسی 223
منابع لاتین 226