ساروج چیست ؟ چه کاربردی دارد و انواع آن کدام است

به نظر می رسد گل اولین ماده اتصالی است که برای ساخت ملات در بناهای باستانی استفاده شده است که تاکنون در برخی مناطق در سراسر جهان مورد استفاده قرار گرفته است. در مصر باستان از ملات گل برای اتصال آجرهای گلی استفاده می شد، در حالی که برای اتصال بلوک های سنگ تراشیده شده، گچ ترجیح داده می شد. آثار و اماکن تاریخی بسیاری در ایران وجود دارد که برخی از آنها بیش از دو هزار سال پیش ساخته شده اند و مصالح ساختمانی آنها شامل سنگ و ساروج بود مانند پرسپولیس و چغازنبیل و…

ساروج چیست ؟

ساروج یکی از مصالح قدیمی ایرانی است که در گذشته برای ساخت بناهای مستحکم مانند پل ها استفاده می شده  است. این ماده جزو ابتکارات معماری ایرانی محسوب می شود که علاوه بر ساخت و ساز در دفن گنجینه ها کاربرد داشته است. ساروج یک ملات آهکی باستانی از گروه ملات های هیدرولیک است. خواص هیدرولیکی ساروج آن را به ماده ای ایده آل برای محافظت در برابر نفوذ و انتشار رطوبت تبدیل کرده است. ساروج از نظر ترکیب انواع مختلفی دارد. اما بهترین نوع ساروج چیست و این ماده چه کاربردی دارد؟ دشمن ساروج چه چیزی است و این ماده چگونه تخریب می شود؟

تاریخچه ساروج

ممکن است امروزه کسی نداند ساروج چیست؛ زیرا دیگر از آن استفاده نمی شود. ملات ساروج جزو قدیمی ترین ملات های ایرانی است که تولید آن زمان دقیقی ندارد؛ اما شواهد نشان می دهد که استفاده از این ماده به ۷۰۰ سال پیش بر می گردد. برای قرن ها، ساروج به طور گسترده در عمان، افغانستان و ایران برای انواع سازه ها مانند ساختمان های نظامی، شهری و مذهبی و همچنین سیستم های هیدرولیک یا کانال های آب که معمولاً افلاج نام داشت استفاده می شد. مطالب علمی منتشر شده در مورد ساروج بیشتر از عمان و ایران سرچشمه می گیرد و عمدتاً مربوط به رشته علوم مواد است و به بررسی تاریخچه استفاده از آن و همچنین ترکیبات و خواص فیزیکی و شیمیایی آن می پردازد و به ندرت در مورد روش تولید آن صحبتی به میان آمده است. تاکنون هیچ سازه ساروجی در ایران یافت نشده اما از این ماده در بناهای زیادی استفاده شده است. مشهورترین بنایی که در ساخت آن از ساروج بهره گرفته اند، سی و سه پل اصفهان است. آخرین باری که از ساروج در ساخت بنا استفاده شده، در ابتدای دوران پهلوی بوده و پس از آن دیگر این ماده در مصالح ساختمانی دیده نشده است.

ساروج در ایران

از دیدگاه معماری ایرانی، ساروج در معماری ایرانی جایگاهی والایی دارد و معماران بر این باورند که ساروج جزء جدایی ناپذیر فرهنگ ایرانی است. یکی از سازه های معروف ایرانی که با ساروج ساخته شده است سی و سه پل اصفهان است که به عنوان یکی از شناخته شده ترین سازه های سلسله صفویه به شمار می آید

ساروج در سراسر جهان

ساروج در کشورهای دیگری مانند عمان در مکان هایی یافت می شد که در گذشته فرهنگ و تمدن ایرانی در آن حاکم بود. بنابراین دور از انتظار نیست که ساروج در افغانستان هم به همین شکل رواج پیدا کرده باشد. روش ساخت ساروج در این کشورها نیز شبیه به روش ایرانی بود. ساروج برای پوزولان های مصنوعی، از سوزاندن (کلسینه کردن) خاک رس تولید می شد. پوزولان های رسی کلسینه شده با آهک و آب مخلوط شده و به عنوان یک ماده سیمانی در ساخت و ساز استفاده می شد.

مواد تشکیل دهنده ساروج

به عنوان یک ماده خاکی، ترکیبات ساروج با توجه به منطقه زمین شناسی که ماده اولیه از آنجا استخراج می شود، متفاوت است. در عمان ملات ساروج عمدتاً از مخلوط آهک، خاک رس و ماسه تولید می شد. گاهی اوقات گچ اضافه می شد و همچنین گاهی به آن خاک رس ساده اضافه می شد. خواص فیزیکی و شیمیایی آن به شدت با نوع ماده خام مورد استفاده، کیفیت مخلوط و روش تهیه آن مرتبط است. ساروج دارای ترکیبات متنوعی بود که از اقلیم های مختلف ایران سرچشمه می گیرد.

مواد تشکیل دهنده ساروج شامل این موارد است:

آهک

آهک، جزو اصلی ترین مواد اولیه ساروج است که در ترکیب سیمان و بتن نیز استفاده می شود. در اغلب ملات ها از ۸۰ درصد مواد پرکننده و ۲۰ درصد مواد پیوند دهنده استفاده می شود. آهک ذرات پرکننده را به یکدیگر پیوند می دهد و این مواد را در کنار هم نگه می دارد. کیفیت آهک مورد استفاده در ساروج، روی مقاومت و خاصیت پلاستیسیته تاثیر دارد.

خاک رس و ماسه

خاک رس جزو مواد اولیه و اصلی در ترکیب ساروج است. ماسه نیز باعث بهبود عملکرد ساروج می شود. هر دو این ماده به عنوان پرکننده در ساروج استفاده می شوند. کیفیت این مواد در نواحی مختلف با یکدیگر متفاوت است. افزایش ماسه، چسبندگی ملات را کاهش می دهد و از مقاومت نهایی آن می کاهد. افزایش خاک رس نیز ترک خوردگی را به همراه خواهد داشت.

خاکستر حاصل از کودهای گیاهی یا حیوانی

سیلیس نقش مهمی در ساخت ملات ساروج دارد. این ماده در خاکستری که از سوزاندن زغال یا کودهای حیوانی به دست می آید، یافت می شود. به همین علت در گذشته از این مواد در ساخت ساروج استفاده می شده است. سیلیس باعث افزایش خواص مکانیکی ساروج می شود و عملکرد آن را در آب و هوای سرد بهبود می بخشد.

الیاف (موی حیوانات)

ملات ساروج پس از خشک شدن جمع شده و حج آن کمتر می شود؛ به همین علت ساروج ترک برمی دارد. در گذشته جهت جلوگیری از ترک خوردگی از موی حیوانات ماند پشم بز و موی اسب به عنوان الیاف در ترکیب ساروج استفاده می شد.

سفیده تخم مرغ و شیر

در برخی از موارد نادر از شیر یا سفیده تخم مرغ در ترکیب ساروج استفاده می شد. باستان شناسان معتقدند که تخم مرغ می توانست استحکام ملات را افزایش دهد. سد کبار که در زمان سلسله ساسانیان ساخته شده و همچنین قلعه بندبن در گیلان، از ساروج ترکیب شده با تخم مرغ و شیر ساخته شده اند

روش تولید ساروج

در تولید ساروج از مواد طبیعی که در هر منطقه وجود داشته، استفاده می شده است؛ اما به صورت کلی در ترکیب این ماده خاک رس و آهک با نسبت ۶ و ۴ ترکیب و گل به دست آمده را به مدت دو روز ورز می دادند. پس از آن خاکستر کوره های حمام با الیاف لوئی (تخم و پرزهای نوعی نی) به آن اضافه شده و با چوب هایی به قطر ۱۰ سانت آن را می کوبیدند تا مخلوط شود. این ترکیب به دو روش گرم و سرد انجام می شد که در ادامه به توضیح آن می پردازیم.

ساروج گرم

ملات آهکی هیدرولیکی است که از آهک خشک شده حاوی خاک رس به دست می آید. این ملات در جنوب ایران و در امتداد سواحل شمالی خلیج فارس به وفور یافت می شد. در این روش، کلوخ های آهک رس دار را می کوبیدند تا نرم شود؛ سپس آن را با کاه و آب مخلوط می کردند. گل حاصل را جهت خشک کردن روی زمین پهن می کردند. در مرحله بعد آن ها را پخته و آسیاب میکردند. رنگ این نوع ساروج قهوه ای روشن یا لیمویی است. ساروج گرم بیشتر در شهرهای حاشیه خلیج فارس دیده شده که معروف ترین آن ها به بندر خمیر تعلق دارد.

ساروج سرد

این مدل ساروج از آهک و خاکستر و مخلوط با آب تشکیل می شد تا دوام زیادی داشته باشد. برای تولید ساروج سرد، آهک شفته را با خاکستر، خاک رس، ماسه بادی و لوئی مخلوط کرده و پس از خشک کردن آسیاب می کردند. همچنین بر حسب نیاز برخی افزودنی ها مانند سفیده تخم مرغ، موی انسان، موی بز و گوساله یا چربی گوساله به این ترکیب اضافه می شد. خاک رس و ماسه را به عنوان پرکننده و همچنین به عنوان اسکلت ملات مخلوط می کردند. همچنین برای جلوگیری از ترک خوردن ملات، پشم و مو اضافه می کردند

طرز تهیه ساروج سنتی در جنوب ایران

مردم جنوب ایران (بوشهر) به ویژه در روستاهایی که امکان دسترسی به سیمان پرتلند معمولی را نداشتند، به طور سنتی ساروج را در سه مرحله می ساختند.

در مرحله اول ۳ قسمت کود را به ۱ قسمت خاک رس اضافه کرده و سپس ورز داده و کاملا مخلوط می کردند. پس از آن مخلوط را در گودالی در زمین می انداختند و سپس به آن آب اضافه می کردند. پس از گذشت یکی دو روز، مخلوط مرطوب را از گودال بیرون آورده و به ضخامت تقریبی ۵ سانتی متر روی زمین پهن می کردند و روی آن شیارهایی ایجاد می کردند و اشکال مستطیلی یا مربعی (به ابعاد حدود ۲۰ تا ۳۰ سانتی متر) ایجاد می کردند تا پس از خشک شدن. آنها را بتوان به راحتی تقسیم بندی کرد. بعد از چند روز این قالب‌ها کاملاً خشک می شدند که به خشتک یا خشت کوچک معروف بودند.

در مرحله دوم مقداری براده و چوب روی زمین پهن می کردند سپس قالب های خشک شده (خشتک ها) را با فاصله کمی روی آنها می گذاشتند و آماده گرما دادن می کردند. با سوختن براده ها و چوب های زیر این خشت های کوچک، خشتک ها گرم و آماده می شدند.

در مرحله سوم همه قالب ها شل می شد، اما به دلیل اینکه در قالب ها خاک رس پخته شده ریخته می شد، از این رو کم و بیش سفت بودند. سپس این قالب ها خرد و آسیاب  می شدند. این مرحله از ساختن ساروج سخت ترین مرحله بود چون در گذشته آسیاب خاصی نداشتند به همین دلیل قالب ها با چوب های سفت در عرض چند ساعت خرد می شدند. پس از خرد شدن همه قالب ها، ۱ قسمت آهک، با ۲۰ قسمت از قالب های شکسته مخلوط شد. این محصول نهایی ساروج نام داشت.

کاربرد ساروج چیست؟

ممکن است برخی از افراد ندانند کاربرد ساروج چیست و در گذشته در چه مواردی استفاده می شده است. این ترکیب به دلیل سختی و عدم نفوذپذیری در بناهایی مانند آب انبار، حمام، پل و… استفاده می شد تا از ورود آب جلوگیری نماید. علاوه بر آن، به دلیل سطح صاف و براقی که ساروج ایجاد می کرد از آن در تزیین بنای ساختمان نیز استفاده می شد.

این ماده با مقادیر کم و بیش زیاد به اجزای تشکیل دهنده دیوارها اضافه می شد. ساروج یا به صورت خمیری یکدست برای استفاده در پایه ها یا دیوارها بکار گرفته می شد و یا در حالت مایع تر برای استفاده به عنوان ملات. این ملات به ندرت به عنوان مصالح اصلی ساختمان در نظر گرفته می شد. به طور کلی در اتصالات و به عنوان لایه تکمیلی در نماها و دیوارهای داخلی استفاده می شد.

به صورت کلی کاربردهای ساروج شامل این موارد است:

• آب بند کردن سطوح حوض، حمام و …
• تزئینات و المان های معماری
• نمای سازه
• تهیه مصالحی که با محیط زیست سازگارند
• مرمت بناهای تاریخی

مزایا و معایب ساروج

با توجه به توضیحات بالا و کاربردها و بناهای ساخته شده با ساروج و در نظر گرفتن عمر آنها، مزایا و معایب استفاده از این ملات باستانی مورد انتظار است :

مزایا

• سازگاری با ایران و محیط خاورمیانه
• محکم و با دوام
• نفوذپذیری کم که با گذشت زمان این نفوذ ناپذیری کم تر و کم تر می شد
• برخی از ملات های ساروج دارای رنگ روشن و مناسب برای نما بود
• مواد اولیه ساخت ساروج در ایران به وفور یافت می شد

معایب

• فرآیند ساخت  و عمل آوری ملات زمان نسبتاً طولانی می برد
• ساروج با سیمان های مدرن که فرآیند آماده سازی سریع تری دارند جایگزین شد

ساروج چگونه تخریب می شود؟

با وجود سختی و استحکام ساروج، راه هایی برای تخریب آن وجود دارد که شامل روش های فیزیکی و شیمیایی است

روش های فیزیکی

• استفاده از مواد منفجره
• استفاده از جک های مکانیکی و هیدرولیکی و اعمال فشار به ساروج

روش های شیمیایی

• استفاده از کتراک
• حالا های مخصوص ساروج
• استفاده از اسید

سخن پایانی

ساروج اخیراً به دلیل ترکیبات مورد استفاده در آن مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. مهم ترین مزایای ساروج نفوذ ناپذیری و سازگاری فوق العاده با محیط زیست است. ساروج را می توان با هزینه کم و در عین حال پوششی غیرقابل نفوذ برای سنگفرش جاده ها، شیب های سنگی و کانال های سرچشمه استفاده کرد. این ماده جزو مصالح ساختمانی است که در گذشته استفاده زیادی در ساخت بناهای مستحکم مانند پل ها می شده است. اگرچه این ماده مقاومت بالایی اشته است، اما امروزه با ورود مصالحی مانند سیمان و… دیگر از آن استفاده نمی شود.

سوالات متداول

ساروج چیست و چه کاربردی دارد؟

ساروج جزو مصالح ساختمانی است که در گذشته استفاده می شده است. این ماده در ساخت پل ها و آب انبار ها کاربرد داشته است. این ماده جزو ابتکارات معماری ایرانی محسوب می شود که علاوه بر ساخت و ساز در دفن گنجینه ها کاربرد داشته است.

مواد اصلی تشکیل دهنده ساروج چیست ؟

به عنوان یک ماده خاکی، ترکیبات ساروج با توجه به منطقه زمین شناسی که ماده اولیه از آنجا استخراج می شود، متفاوت است. در عمان ملات ساروج عمدتاً از مخلوط آهک، خاک رس و ماسه تولید می شد.

افزودنی های ساروج چیست ؟

از افزودنی های رایج می توان به خاکستر، الیاف و موی حیوانات، تخم مرغ و شیر و چربی گوساله اشاره کرد

ساروج چگونه تولید می شود ؟

در تولید ساروج از مواد طبیعی که در هر منطقه وجود داشته، استفاده می شده و به دو روش گرم و سرد تولید می شده است

ساروج چه کاربردی دارد ؟

ساروج یا به صورت خمیری یکدست برای استفاده در پایه ها یا دیوارها بکار گرفته می شد و یا در حالت مایع تر برای استفاده به عنوان ملات. این ملات به ندرت به عنوان مصالح اصلی ساختمان در نظر گرفته می شد.

روش تخریب ساروج چگونه است ؟

با وجود سختی ساروج، راه هایی برای تخریب آن وجود دارد که به دو روش فیزیکی و شیمیایی انجام می شود که روش تخریب با استفاده از کتراک توجه بیشتری را به خود جلب کرده است